ZARYS HISTORII CMENTARZA PARAFIALNEGO W CHEŁMICY DUŻEJ

/opracował Karol Kostrzewski/

Na przestrzeni dziejów Kościół propagował zwyczajową formę pochówku ciał zmarłych zgodnie z wymogami prawa kanonicznego usankcjonowanymi nauką Kościoła[1].

Źródłosłów słowiańskiego wyrazu cmentarz (w dialektach występuje również smętorz, stanowiące źródło błędnej interpretacji słowa cmentarz) tkwi w łac. coemeterium ‘miejsce spokoju’ (także gr. koimeterion). Pierwotnie pochówku zmarłych chrześcijan dokonywano w katakumbach, a od V wieku w kościelnych kryptach lub na terenie przyległym do świątyni[2]. Zwyczaj pochówku zmarłych przy kościołach zaczęto przełamywać w okresie nowożytnym (warszawskie Powązki po 1790 r., cmentarz łyczakowski we Lwowie w 1786 r.).

Pod względem chronologicznym najstarsze ślady pochówku w obrębie obecnej parafii Chełmica Duża odnotowano na terenie Cyprianki. Sięgają one czasów pogańskich. Stanowisko archeologiczne określa cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych. Określony wyżej punkt stanowił miejsce pochówku także w następnych okresach – halsztackim, lateńskim i rzymskim[3].

Najstarsze wzmianki o pochówku zmarłych w Chełmicy pochodzą z roku 1582. Albert, delegat biskupa Hieronima Rozrażewskiego, wspomniał na kartach akt obrazujących stan kościoła i parafii, że ‘trudno dopatrzeć się tam cmentarza katolickiego”. Parafia wzmiankowana jest w lustracji Ziemi Dobrzyńskiej z 1564 r. Z pewnością funkcjonowanie kościoła wiązało się z istnieniem miejsca pochówku przy świątyni. Z roku 1639 pochodzą informacje o ogrodzeniu miejsca pochówku..  

W roku 1779, kiedy Jan Pobóg Rutkowski wystawił nowy drewniany kościół, cmentarz uzyskał ogrodzenie i drewnianą kostnicę. Przedsięwzięcie zrealizowano sumptem Rutkowskich. Miejsce pochówku wraz z kościołem istniało w pobliżu siedziby właścicieli dóbr, w odległości ok. 200 – 300 m na północny – wschód od obecnego kościoła.  

Współczesny cmentarz parafialny w Chełmicy Dużej stał się miejscem pochówku zapewne po 1831 r., kiedy Ziemię Dobrzyńską nawiedziła epidemia cholery. Zarazę przyniosły posuwające się w kierunku zachodnim wojska rosyjskie feldmarszałka Iwana Paskiewicza, które sforsowały Wisłę w Osieku. Z tego wynika, że był to pierwotnie cmentarz choleryczny. O obecnej strukturze miejsca pochówku zadecydowało położenie nieopodal kościoła parafialnego. W wielu miejscowościach Ziemi Dobrzyńskiej pozostałość po dawnych cmentarzach cholerycznych stanowią jedynie krzyże lub figury przydrożne.

Najstarszą formę pochówku w obrębie cmentarza chełmickiego, zachowaną po dzień dzisiejszy w stanie pierwotnym, stanowi grobowiec generała Wacława Sierakowskiego (zm. 1870). Ten czworoboczny obiekt, do którego przylega ołtarz polowy, nosi cechy sztuki neoklasycystycznej. .Sarkofag powstał w warsztacie Jana Ścisłowskiego z Warszawy. Istnieją przesłanki, że w grobowcu może spoczywać więcej osób[4]. Konieczność tworzenia nowego cmentarza wiązała się również z brakiem miejsca przy kościele parafialnym. Wzrastała liczba ludności co wynikało m.in. z poszerzenia obszaru parafii. Z rokiem 1818, w tle przemian administracji kościelnej na ziemiach polskich, zarysowały się współczesne granice parafii chełmickiej. Z parafii szpetalskiej wyłączono wówczas miejscowości Rachcin z Windugą i Chełmicę Małą. Ośrodki powyższe znalazły się w granicach parafii w Chełmicy. Według danych z 1873 r. parafię zamieszkiwało 1775 osób. W tymże roku odnotowano w księgach 56 zgonów, w tym 29 kobiet i 27 mężczyzn[5]. W roku następnym liczba zgonów zmalała – na 1749 mieszkańców zmarły 42 osoby[6]. W 1876 r. wspólnota liczyła 1629 mieszkańców. Odnotowano 48 zgonów[7]. 

Historyczna, najstarsza część obecnego cmentarza, obejmuje północną część. Wśród nieistniejących już grobów wymienić należy nagrobek rodziny Kędzierskich z 1886 roku, a także grób Leonka Grabińskiego (zm. 1890) we wschodniej części cmentarza. Ponadto wskazano miejsce pochówku Władysława Świątkowskiego (zm. 1870) i Marii Dąbrowskiej (zm. 1915). Powyższe nagrobki wspomniane są w kartotece obrazującej stan cmentarza z kwietnia 1987 roku[8].

[1] Codex Iuris CanoniciAuctoritate Ioannis Pauli PP. II Promulgatus, Pallotinum 1984, kan. 1176 - § 1.

[2] Korolko M., Leksykon Kultury Religijnej w Polsce. Miejsca, obrzędy, współnoty, Warszawa 1999, s. 115.

[3] Horonziak A., Zagrożenia dziedzictwa archeologicznego na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej w granicach województwa włocławskiego, Włocławek 1997, s. 25.

[4] BDBZ Włocławek, Kartoteki Cmentarzy: Cmentarz par. rzymskokatolicki w Chełmicy Dużej.

[5] AD Płock, Akta korespondencyj z Konsystorzem Płockim, Sądem Lipnoskim i Naczelnikiem Powiatu Lipnoskiego z roku 1873, Nr 63.

[6] AD Płock, 1874 – 1875 Dek. Lipnowski. Korespondencja Konsystorza Płockiego, Dziekana Lipnowskiego z duchowieństwem i władzami świeckimi.

[7] AD Płock, 1876, Dek. Lipnowski: Korespondencja z Konsystorzem Płockim i innymi władzami.

[8] BDBZ Włocławek, opus citatum.

INWENTARYZACJA NAGROBKÓW.

1.        WYKAZ MOGIŁ SPRZED 1945 ROKU

2.        POZOSTAŁOŚCI NAGROBKÓW PRAWDOPODOBNIE POCHODZĄCYCH PRZED 1945

3.        GROBY ZMARŁYCH SPRZED 1939, ODMIENIONE CAŁKOWICIE PO ROKU 1945